Dat Kruut för'n Märzmaand:
Veilchenwörtel

vun Anke Nissen

Iris Germanica, Deutsche Schwertlilie
Familie Iridaceae (Schwertliliengewächse)

Anner Namen:

Veilchenwurzel, Iriswurzel, Kinderwurzel, Zahnwurzel, Schwertelwurz, Florentiner Schwertel, Violenwurzel, Violwurz
Blaue Ilgen, Blaue Gilgen (Blawen Gilgen), Blaue Schwertel, Himmelschwertel
Gladiola (so Walhafried Strabo)

Sammelt warrt:
Wörtelstock (Rhizoma Iridis)

Warrt bruukt:

  • linnert Hoosten,
  • in Brusttee, Hoostentee, Bronchialtee, oft blots as Aroma,
  • as Pulver in Tähnpasta, Tähnpulver, Rökerpulver
  • fröher as Puder för Hoor un Perücken
  • in de Parfümerie för Blomendüfte
  • to 'n Herstellen vun Liköör
  • as Aroma in de Kosmetik- un Levensmittel-Industrie
  • as Kauwörtel, Tähnwörtel

IrisÜm dat glieks vörweg klor to seggen, de "Veilchenwörtel" is nich de Wörtel vun uns lütt wohlrüken Veilchen. Nee, se is de Wörtel vun de Sweertlilie, de bi uns mehr bekannt is ünner den Namen Iris.
Den Namen "Veilchenwörtel" hett se kriegen, wiel de Wörtel, wenn se dröögt worrn is — ganz licht un fien na Veilchen rüükt.

Iris
Foto: Anke Nissen

Ik harr se reinweg vergeten, uns gode ole Veilchenwörtel. Man nu weer ik bi en vun mien Patendeerns, de kortens ehr eerst Kind kregen harr. Un dit nüdelige, rund un propper Baby füng graad an mit dat Tähnkriegen. Un dor — bi dat Quengeln vun dit Kind — füll mi de gode ole Veilchenwörtel wedder in. Dor kann so'n lütt Göör nämlich fein up rümbieten. In miene aktive Drogistentiet heff ik se noch af un to verköfft.

De Sweertlilie is bi uns en Zierplant. Wi findt se in vele Goorns. In Italien aver — besünners üm Florenz und Verona rüm — warrt se anplant, üm den Wörtelstock to gewinnen. Dree Orten levert em: Iris florentin, Iris germanica, Iris pallida (de blasse Iris).

Ehre Blöden sünd blaag-violett, de Buten-Blödenbläder sünd trüchslagen (na ünnen böögt), de dree Binnen-Blödenbläder staht uprecht. De Bläder staht hoch, se seht ut as Swerter.
De Wörtelstock — he süht so 'n beten plattdrückt ut — warrt in 'n Harvst sammelt. Na dat Drögen hett he enen Ruch as Veilchen. He is hart un swoor, as en Knaken. Besünners grote un schöne Wörteln warrt drechselt un slepen un kaamt so as Tähnwörtel in den Handel. Lütte Kinner süllt dor up bieten, dat verlichtert dat Tähnkriegen.

Foto: Anke Nissen
Foto: Anke Nissen

De Wörtel vun Iris germanica hett veel Stärke in sik. De wörr fröher geern nahmen to 'n Wäsche stärken, as Linnen-Stief-Appretur. Ok de fiene Duft na Veilchen weer goot för de witte Wäsch.

De Heilplant weer al in de Antike wegen den feinen Ruch bekannt. Dorvun schrievt as Bispill Theophrast un Plinius. Ok bi Leonhart Fuchs heff ik veel över de Sweertlilie funnen. He nöömt se in sien oll "Kreutterbook" vun 1543 "Blawen Gilgen". Un he weet veel över ehr Heilwirken to vertellen. — Bi Capitulare de villis un ok bi Walhafried Strabo warrt se "Gladiolus" nöömt

Bi Karl den Groten müss de blaag Iris germanica — also de Düütsche Swertlilie — in elkeen Goorn plant warrn. Een sull de Iris germanica flach planten. De Wörtelstöck sullen en beten ut de Erd rutkieken.

Lilien un Lü in'n Kloostergoorn. Foto: Anke Nissen
Lilien un Lü in'n Kloostergoorn. Foto: Anke Nissen
Iris findt wi in meist elkeen Kloostergoorn. Iris heet — bedüüdt — Regenbagen. Un de verbindt Himmel un Erd. So symboliseert de Iris den Bund vun Gott mit de Erd.
De Iris is veel up mittelalterlich Altäre dorstellt worrn. Se wörr dor jüst so as de Lilie bruukt, as Bispill up den Memling-Altar in 't St.Annen-Museum in Lübeck.
Meist warrt drei Stengel wiest. Oft, Knospen un ok Blöden. De Blöden hebbt meist söven Staubgefäße (Tallensymbolik!).

In de Bibel seggt Matthäus in'n Kapitel 6, Vers 28-29 (na de Bibelöversetten vun Johannes Jessen):

Wat soorgt ji juuch üm dat, wat ji antrecken süllt?
Seht juuch doch mal de Lilien up dat Feld an,
wodenni se wassen doot!
Se rackert sik nich af,
un spinnen doot se ok nich.
Aver dat will ik juuch seggen:
Nich mal Salomo weer in all sien Herrlichkeit
so smuck kleedt, as een vun disse Lilien.

Wat Matthäus nu ok an uns Sweertlilie dacht hett, wenn he vun Lilien snackt, dat weet ik nich, man ik weet, dat vele Goorns noch schöner warrt dörch Lilien — so ok uns. De root-geel Feuerlilie, de Türkenbund, de witte Madonnenlilie, de Sweertlilie, de ja — as wi nu weet "Iris" heet...

Walahfried Strabo (808-849) schrifft in sienen Hortulus allgemein över Lilien:

Leuchtende Lilien, wie soll im Vers und wie soll im Liede
würdig euch preisen die dürftige Kunst meiner nüchternen Muse?
Euer schimmerndes Weiß ist Widerschein schneeigen Glanzes,
holder Geruch der Blüte gemahnt an die Wälder von Saba.
Nicht übertrifft an Weiße der parische Marmor dir Lilien,
nicht an Düften die Narde. — Und wenn die tückische Schlange
listiger Art gesammeltes Gift aus verderblichem Munde
spritzt und grausamen Tod durch kaLilienum erkennbare Wunde
sendet ins innerste Herz, dann zerreibe Lilien im Mörser,
trinke den Saft, dies erweist sich als nützlich, mit schwerem Falerner.
Oder bei Quetschungen lege man sie auf die bläuliche Stelle,
alsbald wird man auch hierzu erkennen vermögen die Kräfte,
die diesem heilenden Stoff gegeben sind, Wunder bewirkend.
Schließlich ist Liliensaft auch gut bei Verrenkung der Glieder.

De Lilie is en Plant vun 'n Bibelgoorn. In de Bibel versinnbildlicht de Lilie Iris

  • de Schönheit vun en Fru (Hohelied 2, 2)
  • de Schönheit vun dat "verheißen" Land (Jesaja 35, 1)
  • un dat Heil vun Gott (Hosea 14, 6)
  • Witte Lilien ziert de Sülenkapitelle vun den salomonisch Tempel in Jerusalem.

In de christliche Kunst is de witte Lilie en Symbol

  • för de geistlich Reinheit,
  • för de Heiligkeit
  • un för de Uperstehung.

Maria warrt jichtens mit en Lilie afbildt, as Bispill up Madonnen-Dorstellen vun Botticelli, Tizian, Leonardo da Vinci — in sien Gemälde "Verkündigung" u.a. — Dorher stammt ok de Naam "Madonnenlilie" för de witte Lilie.

De Lilie is en Symbol för dat Jungfru-Sien vun Maria un ok för den hillig Antonius.
De Lilie is Sinnbild för de Reinheit vun 't Hart.
Wenn Lilien in en Gefäß staht, symboliseert se oft Christus. De Vaas — dat Gefäß — symboliseert denn Maria, ut de rut Christus wasst.


Türkenbund, en Lilienaart. Foto: Anke Nissen
Türkenbund, en Lilienaart. Foto: Anke Nissen

Vele Legenden rankt sik üm de Lilie:

  • Lilith, de Urmudder un eerst Fru vun Adam sall sik de Lilie as ehr Bloom wählt hebben.
  • Vun Hera, de Fru vun Zeus, warrt seggt, dat bi 't Stillen vun ehren Söhn Herakles poor Drüppen Muddermelk up de Erd fullen sünd. Dor is de witte Lilien ut rut wussen.
  • Wegen ehre Reinheit much Aphrodite de Lilie nich lieden. Se geev de Bloom dorüm den gelen Stempel, de an enen Eselphallos erinnert. Up christlich Biller warrt de Lilien meist ahn dissen "unanständig" Stempel dorstellt.
  • Ist en Minsch unschuldig to Dood bröcht worrn, so warrt Lilien ut sien Graff wassen (Symbol vun de Unschuld).
  • Is en Minsch storven, de unglücklich verleevt weer, so wasst ok ut sien Graff ene Lilie.
  • Hett en Mönch in sien Klooster ene Lilie an sienen Platz funnen, denn wüß he, dat he in de nächsten dree Daag starven müß.

Wat dit nu allens ok för uns Sweertlilie passt, dat weet ik nich. Man, dat maakt Spaaß dorvun to vertellen.


28.2.2009


na baven