De Druckrebetten-Danz

De Coriolis-Kraft, verklaart vun Ludgerd Lüske

Wi kennt alle ut den Wederbericht de Biller vun Druckrebetten. Wenn't en Hoochdruckrebett is, denn dreiht sik dat rechts rüm, is dat aver en Deepdruckrebett, denn dreiht sik dat linksrüm. Woso is dat nu bloots so? — Dorto mööt wi us bekieken, wat dat Dreihn vun de Eern mit de Luft maokt.

De Eern dreiht sik van West nao Oost üm 15 Längengraade in'ne Stünn. Wat passeert, wenn de Eern sik dreiht? Allens mit mehr of minner fasten Kontakt tau de Eern dreiht sik mit! Wo drocke ist dat?
Wi överlegt eis, wo drocke beweegt sik ein Boom baavensiet up de Brede van

Dormit kannst utreeken, dat de Snelligkeit an jedeen Bredekring anners is.

En Luftpacken hett up eine wisse Stäe (ohne Wind) de süftige Snelligkeit as up de Eernbaavensiete. Wat passeert over, wenn de Luftpacken van Hamborg ut in'ne Richt up München afdrifft?

1. Wenn de Eern sik nich dreiht: Dann beweegt sik de Luftpacken solange liekut, as de in München ankamen is!
2. Wenn sik de Eern dreiht: Dann beweegt sik de Luftpacken so halfweggs bi Augsborg an München vörbie un kummt maleeve nich dor an!

Worümme dat nu? Dat verklaart dat Bild hier: De Eern dreiht sik eenfach ünner den Luftpacken weg! Van de Eern ut sehn süht dat ut, as wenn de Luftpacken en Kurv tröck; aver in Wohrheit is dat de Eern.

Dat Resultaat is, dat de Hamborger Luftpacken för de Snelligkeitslaoge in München tau langsam is un so mit de Rotatschoon van W na O up den Bredenkring in München nich mitkamen deit. De Luftpacken fallt desweegen trügg un löpp ton Biespill bi Augsborg över den 48. Bredengraad un nich as vörseehn in München.
Een, de gaut upasst, weet nu, dat de Hamborger Luftpacken dat nich van sik ut deit, dor was eine Kraft an't Wark (Newton-Gesett). Disse "schienbare" Kraft heet Coriolis-Kraft na den Mathematiker Coriolis, de ehr utfunnen hett. De weerd Schien-Kraft neumt, wiel de Hamborger Luftpacken sülvs gar kiene Kraft markt hett.

Man süht:

• up de Nordhalfkugel schuff de Coriolis-Kraft na de rechte Siet hen,
• up de Südhalfkugel schuff de Coriolis- Kraft na de lünke Siet hen.

De Coriolis-Kraft driff den Luftpacken also af van siene dör de Gradientkraft vörgeeben Loopricht van den hogen taun leegen Druck. De warkt vertikaal tau de Loopricht. Bi't wiederhen duurn Warken van de Coriolis-Kraft werd de Luftpacken solange up Siet dreeven, bit de dwars tau de Gradientkraft flütt. So kummt de paradoxe Laoge, dat sik so Druckunnerscheede nich mehr utglieken köönt, wenn de Eern anfang tau dreihn (wiel de Luft ja nu nich mehr van den hogen nao leegen Druck waihn kann). De so upkaamen Wind heet geostrophiske Wind. Dat neegste Bild verklaart em: Eentlich will de Luftpacken in de Richt vun den grönen Piel, de Gradientkraft (also ganz natüürlich vun Hoochdruck na Deepdruck). Aver vunwegen de Corioliskraft (rode Piel), de in ganz anner Richt wirkt, kümmt as Summe vun de Kräfft de blaage Piel tostann.

Un nu de Druckrebetten!

Woümme dreiht sik dei Wind in Zyklone (mit leegen Druck) un Antizyklone (mit hogen Druck)?

S'morgens is de Lufttemperatuur över't Water un över't Land ohne Unnerscheed. Et weiht kien Wind un de Sünn' schinnt. Dat duurt 'n poor Stünn' dann warmt de Luft över't Land heel dröcker up as över't Water, wiel dat Water langsamer warm weerd. De warme Luft weerd lichter, brukt mehr Platz un stigg in de Höcht, so kummt neern de leege Druck (T) tostanne. Ganz baaben stigg de Druck over. So weiht baben de Luft nu in Richt över dat Water, wor de Druck nich so ansteegen is. Taudem is et dor uk nich so warm worn, dei Luft weerd schwörer un fallt na unnen. So giff dat neern över't Water een hogen Druck (H). De Zyklon (T) sugg dann neern de Luft van den Antizyklon (H) na sik weer trügg. Dorbi kummt dat tau de süftige Afdrifft, as dat baaben un in dat Afbild neern wiest is.
Na norden tau dreiht sik dei Antizyklone rechts ümm, na süden tau, unnern Äquator, lünks ümm.

Un wat is mit dat utloopen Badewater — löpp et ümmer in dei Uhrwieserricht af?

Bi dat Weer is disse Kraft in eine Hochruckzone ümmer tau finnen, nich over bi't Waterutlaten ut de Baadewannen. Dor sünd de Coriolis-Kräfte so minne, dat de licht van annere stören Soken överlagert werd. We'm de Coriolis-Kraft würklich marken will, dann mutt man de Baadewannen 500 mal grööter moken un uk'n poor Dage töven, dat dat Water ganz still werd. So hett dat de Mathemaatiker Michael Plage van de Australske Monash-Universität utreekt. Annere Physikers hebbt faststellt, dat de Dreihricht mit 50% in Uhrwieserricht un mit 50% geegen de Uhrwieserricht löpp, dat hangt van den Taufall af.

He hett sik toeerst Gedanken över maokt

De französke Mathematiker Gaspard-Gustave de Coriolis wörd an' 21.Mai.1792 in Nancy born un güng dor na Schaule. Hei möök 1808 de Upnahmeprüfung för de Polytechniske Schaule un wörd de Tweitbeste van dissen Johrgang. As sien Voder storben was un Coriolis de Familge mit dörbringen möß, beschlööt he 1816, eine Stäe as Tutor för Analysis un Mechaanik an de Polytechnisken Schaule antaunähmen. Lööterhen möök he mit sien Forsken an de Schaule för Brüggen- un Straatenbau wieder. Coriolis har dorbi heller wat los, over siene Gesundheit was nich tau best, so kunnde he sien Streeven nich naug naokaomen. Hei was over een' besten Schaulmeester un tausaame mit den Generol Ponclet een' Vördenker bi dat Verbeetern van de Lehrmethoden in de Mechaanik. He fünd de na üm neumde Coriolis-Kraft.
An' 19. September 1843 störv Coriolis in Paris.