De Biller laat sik dör Anklicken
vergröttern! Trüch kaamt Se denn mit den Zurück-Knoop
op de Symboolliest
De Kark liggt op en lütten Knüll, as ole Karken doot; allens hier is lütt, un dochen stekt achter düt Lütte wat Groots, dat een överall föhlen kann. So is dat ok, wenn een buten üm den Karktoorn rümmer driselt na den achtern liggen Karkhoff hen. As en Slag in't Gesicht drept di denn toeerst de Leevlichkeit vun de Landschap, de dör de Bööm lücht; dat is meist nich to glöven, as stünn een sülven in en Bild, un wenn nich de Duft vun den blöhen Raps dor weer, wöörst dat wohraftig för maalt hollen. 'keen Leder kennt, den fallt de Reegn vun den lübecker Dichtersmann Emanuel Geibel in:
Hirschfeld? Wokeen schall dat ween? Mutt ik den kennen? Nee, dat mööt Se nich, nich mal för de 1-Millioon-Euro-Fraag in't Quiz. Dat gifft keen Warken vun em, de utstellt un bestaunt warrn köönt. He is vundaag ganz un gor vergeten. He hett nix nalaten. Nix as Gedankens. Un för sin Gedankens gifft dat keen bildliche Tügen nix tüügt för em as de Leevlichkeit vun de Landschap un de Schöönheit vun mennig Goorns un Parks överall in Europa. Christian Cay Lorenz Hirschfeld weer en Goorn-Künstler de Erfinner vun de moderne "Gartenkunst" överhaupt. Christian (dröfft wi "Krischan" seggen?) Cay Lorenz Hirschfeld woor 1742 in Kirchnüchel boren. Un dormit is eentlich meist allens seggt he hett eenfach dat apen Book leest, dat överall üm em rümmer opslaan weer: de Landschap. He hett hier stunnen, an de Kant vun den Karkhoff, den Wind in den Acker faten sehn un den Duft rüükt; he hett sachs uns Spraak snackt Platt un uns Gedankens dacht: "Wat is't ni schöön!" Man he hett dat to en Tied daan, as Parks un Goorns en komplizeerte geometrische Angelegenheit weern un alle Welt dach, dat müss so ween; de Jung ut Kirchnüchel weer to sin Tied de eenzige, de dat apen Book vun de Landschap leest un dat later in't Leven ok luut utspraken hett. Meist nich to glöven, avers wohr. Dat een dat kunn, sik so lösen vun de överkamen Starrheit vun'n Ümgang mit de Natuur, dorto hett villicht nix Ringers langt as düsse atennehmende Leevlichkeit. Bloots Kirchnüchel, bloots de Holsteensche Schwiez kunn de Starrheit ut de Köpp verdrieven, kunn de Goornerie vun de Tied vun ehr Versteinerung kureern.
Goorns as vun Metall gaten In't deepe Middelöller geev dat mehrst bloots Nutzgoorns för
Krüder un Grööntüüch to'n Eten; man mit de
Renaissance (also üm 1400) keem de Idee vun gestaltete Goorns op,
de nix as Dat kunn nu ja ok schöön utsehn. Wokeen italienische Renaissance-Watergoorns
kennt, weet dat. Ok düsse Goorns sünd mehrst ganz regelmäßig
un geomet De Idee vun Ordnung un Regelmaß nehm mehr un mehr to. Bööm
un Planten woorn in afsurde Foorms trechtsneden, as Statuen; de Hööcht
vun Bööm un Hecken müss in bestimmte mathematische Proporschoonen
to de Geometrie vun de Weeg un Beete stahn usw., ganze Landschapen woorn
ümgestalt, trechtmaakt, künstlich "vereddelt". De
Natuur woor regelrecht dressiert. In de Barocktied woorn in Frankriek
de eersten Böker över En poor prachtvulle Barockgoorns hebbt wi ok in Noorddüütschland. De Goorn vun Jersbek bi Hamborg höört dorto, man de gröttste is wiss de Park vun Herrenhausen in Hannover. He is ok vundaag in beste Pleeg un lohnt en Besöök. Dor kannst bi en langen Spazeergang prima över Goornkunst, Natuur un Minschenwark nadenken. Trüch na de Natuur! Jede Entwicklung kümmt mal an en Punkt, 'neem dat nich wiedergeiht,
'neem se sik ad absurdum föhrt hett. In't Üm düsse Johr, 1742, warrt Christian Cay Lorenz Hirschfeld in Kirchnüchel boren. Sin Vadder, de ut Weimar stamm, weer Paster in de ole Kark vun Kirchnüchel, üm de wi baven rümsliekert sünd; sin Moder weer en holsteiner Deern ut dat Dörp Grube. Krischan verleev en glückliche Kinnertied, vun de he later schrifft:
He seggt us hier, woans sin ästhetisches Geföhl vun sin schöne
Heimat präägt woor. As Krischan 12 weer, bleev sin
Vadder dood; dat weer en Schock. Verwandte sprüngen in, un de plietsche
Jung keem 1756 op de Latienschool in dat Francke'sche Waisenhuus in
Halle in Sassen wiet af vun tohuus. Dat weer de eerste School,
de he besöch; tovöör harrn Man he schaff dat, un 1760 güng he in Halle op de Universität.
Dat weer wat Besünners, en grote Schangs. Dorto müßt
as arm Kind De Gönner vun Krischan stammen ut Holsteen: holsteensche Adelslü strecken em dat Geld för Uni-Kosten un Levenshaltung vör. Krischan studeer Theologie mehr ut Verlegenheit as ut Neigung, denn in den Beroop kunnst en sekern Posten kriegen un de Kredite trüchbetahlen (!). Man dat keem anners: He keem op de Uni Halle in Kontakt mit de "niege Ästhetik", de philosophische Lehre vun't Schöne, in de Halle dormalen de Pionier-Uni weer. Krischan woor sin egen philosophische Ader wies; siendaag hett he sin Schaffen in de Goornkunst as en Bidrag to de philosophische Ästhetik opfaat. He schreev mit de Metaphern vun sin ländliche Heimat:
Na afslaten Studium güng Krischan as Candidatus Theologiae
trüch na Holsteen. En Pastoraat kunn he nich glieks kriegen,
so arbeit he as Privaatlehrer in stückerwat ünnerscheedlich
adelige Huusholln. (Jüst so harr sin Vadder dat ok maakt un weer
achterna över de adeligen Bekan De Schwiez! De Bargen! De dramatischen Landschapen drepen den jungen
Lehrer merrn in't Hart, un vun düsse Tied an leev he de alpine
Schwiez meist so dull as de holsteensche Schwiez, sin Heimat. He slütt
Fründschap mit den jungen Schwiezer Maler Alberli un mit annere
Schwiezer. Wat in em anleggt weer, kümmt nu langsam to Riep, un
he schrifft blangen sin Arbeit nu nachtens sin eerst Book: "Das
Landleben", en idyllischen Familienroman mit de Schwiez as Schauplatz.
Togliek kriggt he mächtig Knaatsch op sin Arbeit un warrt amenn
künnigt. De starre Kokon as Adelsdeener warrt sachs to eng för
den jungen Bottervagel. Ruhm, Reichtum, Pracht, des Hofs Beschwerde, Dat schrifft Krischan later över sin Tied as Fürstendeener. Krischan kehrt eerstmal na Sassen trüch, 'neem he studeert hett,
schriftstellert dor, slütt Fründschap mit Friedrich Nicolai,
mit Lessing un mit Gellert, den he bewunnern dä, un veröffentlicht
Schriften as "Vom guten Geschmack in der Philosophie" un "Von
der moralischen Einwürkung der bildenden Künste", de
ehr Titel al wiest, in welk Richt sin Gedankens gaht. "Da 1769 is sin Roop so anwussen, dat he wedder dör Vermiddeln vun den Adel, dütmaal vun Zarin Katharina en faste Stellung as Philosophie-Perfesser an de Uni Kiel anbaden kriggt. Na Huus, na Holsteen! Krischan tögert nich. Kiel is dormalen en idyllische Lüttstadt, meist en grötter Dörp; wi köönt us hüüt gor nich utmalen, wa ländlich dat dor noch togüng, man de Biller hier nerrn deelwies ut latere Epochen! wiest dat. To Hirschfeld sin Tied mutt dat noch lauschiger west ween. (Se köönt de Biller dör Klick vergröttern.)
Krischan verleevt sik hier un heiraadt ok: He un Charlotte Hausmann warrt 1771 en Poor. Al 1 Johr later warrt dat eerst Kind boren, en lütt Deern un blifft in't sülvige Johr dood. Keen langes Glück is düt Poor todacht. Bloots fief Johr later, 1777, starvt ok de junge Fru. De junge Wittmann Krischan söcht Troost bi sin ole Toflucht, de Natuur, un verbuddelt sik togliek in Arbeit. 1779 kümmt in Kiel sin groot Wark "Theorie der Gartenkunst" rut, dat den Grundsteen leggt för de Landschapsgoornerie in Düütschland un Europa un dat för so beropene Goornarchitekten as Sckell, Lenné, ok Fürst Pückler to en Aart Bibel woor. Dat Wark hett fief Bänne (!) un woor to Krischans Leevtieden alleen dreemaal opleggt. In düt Book stekt Hirschfeld sik en heel wiedes Teel: He will beschrieven, woans de Natuur un de minschliche Seel tosamenwirkt. Dat is keen praktisch Ünnerwiesen för Goorners, sünnern en philosophisch-psychologische Theorie (so nöömt he ja ok dat Book) doröver, wat de Natuur för den Minschen bedüüd un welk Landschaps- un Natuurphänomene in den Minschen wat för Geföhle utlööst. Dat will Hirschfeld opslöteln un togliek en Systematik anbeden, na de de Goorners ünnerscheedlich Reize Harmonie, Melancholie, Heiterkeit, Pathos, Romantik, Beruhigung... dör landschapsgoornerische Middel tostann bringen köönt. Dorto gifft he ok vele bildliche Bispele in de fief Bänne. J.H. Brandt maak för em massig schöne Kopperstiche vun bispillhafte Landschapsansichten. Hirschfeld will nix minner as de Spraak vun de Natuur de Spraak, in de dat grote Book vun de Welt schreven is för den Minschen verständlich maken, mehr noch: den Minschen instand setten, düsse Spraak sülven mit de Natuur to snacken. Dorför brukt he in sin Book faken ok de Poesie. Wenn Se op dat Bild rechterhand klickt, köönt Se poor Uttöög ut dat Book in Vergrötterung lesen. Knapp dat dat rutkeem, sünd de Minschen överall
in Europa basig achter düt Book her west. Ut England weer ja al
de Idee vun Landschapsgoorns bekannt, un nu sä een de Welt klipp
un klaar, wat en goden Goorn defineer, woso de Minsch Goorns bruuk un
woso welk Goorn woans op wokeen wirken dä. Klaar, dat de Parkarchitekten
un Goorners överall in Europa mit de "Theorie der Gartenkunst"
(Band 1, 2, 3, 4 orr 5) in de Hand lostraben dään in't apen
Gelänn un Adelssitze un Residenz-Anlagen De "Theorie der Gartenkunst" is also en groot Reformwark, avers nich bloots in ästhetische un goornerische Hinsicht, nee, ok in't Soziale wiest dat wiet in de Tokumst. Hirschfeld feddert dor, in jede Stadt en groten öffentlichen "Volksgarten" antoleggen, denn jedeen Minsch harr na sin Menen dat Recht, an dat Wirken vun de Natuur deeltonehmen un sik an ehr to freun un to wassen. De groten Parks weern dormalen ja een un all Privatbesitz vun de Mächtigen un Rieken; man Hirschfeld sin Idee weern öffentliche Parks, de alle tohöörn dään; de Natuur sülven, meen he, schull "zum traulichen und geselligen Umgang und Annäherung aller Stände dienen" un so de Minschen ut alle Schichten nehger to'nanner bingen. Solk Ideen weern to fröh för sin Tied, se woorn eerst in't 19. Johrhunnert ümsett, denn avers överall. Ok in Kiel wull uns "Gartenrevolutionär" Hirschfeld so en Park inrichten, man dormit keem he nich dör. Dat Volk un sin Weel alleen weern de Obrigkeit dormalen noch nix weert, un vun de "Annäherung aller Stände" wullen de mehrsten Bövelsten ja nu rein gor nix weten. (Teihn Johr later keem de franzöösche Revoluschoon.) Wi seht ok, wa aktuell düsse Ideen hüüt wedder sünd: Wokeen wöör vundaag in öffentliche Anlagen investeern, de "zur Annäherung aller Stände dienen" schullen? Bringt dat etwa Gewinn? Rendite? Mennig Saken sünd anschienens gliek bleven dör all Tieden. Dat Hirschfeld dat Ideale un dat Konkrete (t.B. de Notwennigkeit
vun Volksparks) jümmers tosamen denkt, is typisch för em.
Ok in Kiel befaat sik de Perfesser Hirschfeld nich bloots mit philosophische
Ästhetik, nee! He hett en ganz praktischen Sinn för dat, wat
nütt un nödig is, un dat is t.B. de Aavtbuu un de Entwicklung
vun niege Aavtboomsorten. Krischan feddert kategorisch, en "große,
allgemeine, öffentliche Baumschulanstalt" in de Hartogdömer
Sleswig un Holsteen intorichten. Dorbi harr he in't Oog, den Ertrag
un de Qualität vun de Aavtaarn so to verbetern, dat de holstee Bi allens hett Hirschfeld dat Lütte un dat Grote, dat Praktische un dat Ideale togliek in'n Blick, as de Landschap bi Kirchnüchel. Sin Teel is, in de niege Kieler Boomschool de Goorners nich bloots in praktische, sünnern ok in ästhetische Wies uttobillen. He schrifft:
Ok de Plantenbuu is för em en ideelle Saak, as de
ganze Natuur. Anduernd publizeert he nu Literatuur över den Plantenbuu
Handböker för Goornfrünnen, Handböker för
de Fruchtboomoptucht un so wieder. He gifft Goornklenners un de "Kleine
Gartenbibliothek" rut. Sin Warken warrt översett. Meddewiel
bruuk dor Leevlang blifft Hirschfeld mit Iever bi't Schrieven, ok bi't journalistische Schrieven över Goornerie. As "Opklärer" steiht he dorför in, dat jedereen Togang to Lehre un Kenntnisse hett. Mennig vun sin Böker un Klenner verschenkt he. He sorgt dorför, dat povere Dörpschoollehrer in't Lehrerseminar in Aavtboomkultur ünnerwiest warrt. He organiseert un höllt Gratis-Vörlesungen för alle Kielerinnen un Kieler in sin Düsternbrooker Boomschool, an Summeravende, mit praktische Demonstraschoonen. He sett sik för in, de Karkhöff in Grootstäder ut hygieensche Grünnen buten vör de Stadt to verleggen un as grote Parks to gestalten. De Ehrungen, mit de he nu vun överall bedacht warrt, bedüüd em nich so veel as dat Diegen vun sin Planten un Minschen de wassen Leev vun de Kieler to ehr Goorns. In den eersten Band vun de "Goornkunst" wull de Verleger en Bild vun Krischan setten dat Porträt hier , man Krischan sä Nee: de Leser schullen nich em bewunnern, sünnern de Natuur. Hirschfeld is na uns vundagige Maßstäbe "in
sin beste Johrn", as he in'n November 1789 to'n tweeten Mal Wittmann
warrt sin tweete Fru Wat he anfungen, lostreden, vördacht hett, dat leevt wieder in uns dääglich Ümgeven, in de Planten, Parks, Karkhöff un Landschapen. Dat is en Denkmal, as he sik dat wünscht harr. Un jüst so de lütt Steen in Kirchnüchel. Alltohoop mutt een seggen, Christian Cay Lorenz Hirschfeld kunn keen betere Gedenksteed kriegen as jüst an düssen Plack. |
Marlou Lessing
Bruukt heff ik dat Book "Christian Cay Lorenz Hirschfeld eine Biografie" vun Wolfgang Kehn, Wernersche Verlagsgesellschaft Worms 1992. En gode Websiet is de vun Graf-Gartenbau. |