Fritz Dieling ut Saan

vun Ewald Eden

To'n Anhören hier klicken:

Lesen deit Ewald Eden in oostfreesches Platt.

Schnakkt in Saan un ümto vandoach een van Dieling, denn dreit sükk de een ov anner üm, foat sükk villicht an sien Kopp un sächt: Dat wee doch dat groode Geschäft an d' Hauptstroat stuuv tägenöver de Padd noa Neestadt. Dat is doch noch gannich so laang her, dat dor noch groot "Fritz Dieling" an d' Huusmüür stunn. Fritz Dieling — de Jung ut Dykhuusen, dat Dörp an d' Eems-Joade-Kanoal mit de knustige veerkantige Kaarkentoorn, de ok vandoach noch all van wieden to sehn is.

Bi Dielings in Dykhuusen seeten domoals fief Kinner an een Disch, de elker Dach satt to äten un wat antotrekken bruksen.
Noa sien Schooltied keem denn lütten Fritz bi d' Schmitt in Accum in d' Läär. De Schmitt hett hüm rejell sien Handwaark bibrocht. De Schmää hett de Tieden överduurt. Well dor vandoach moal rinkikkt, meent, de Tied hett dor vör langer Tied stillholln. Fritz Dieling — wenn he denn noch dor wee — kunn so bi dat Waark wiedermoaken, wat he vöörtieds bi d' Kant läächt hett, as he as jungen Spund van Gesäel to d' Marin intrukken wuur. Wiel he so een stäviged Mannsbild wee, har man dor ok glieks de passende Stää för hüm utkääken. He muß de Käädels van d' "Panzerkreuzer York" mit Köälen futtern.
As de Haueree tüschen de Düütschen un de Ingelschmens mit Kattun losgung, wuur sien Handwaark nödich an Land brukt. He kunn sien Matrosentüüchs an d' Noagel hangen, un he muß wäär as Schmitt wat doon. He is ober nich wäär in sien olen Bedriif trüchgoan — he is as Schmitt up d' Werft blääven.

Säker wurn sien Handwaarkskünsten up de Werft bäter betoalt as bi sien olen Läärmester in Accum, oaber dorför muß he ok mennich Kilometer wieder in d' Pedoalen van sien Foahrrad poasen. Dat gung hum oaber joa nich allennich so ov.
Man kunn de Minschen gannich telln, de sükk Dach för Dach van bit achter Freebörch wäch mit Rad up de Padd noa hör Aarbeidsstää bi de "Kaiserliche Werft" in Willemshoaben mooken. Dat seech mörgens un oabends stilkens ut, as dat vandoach bi de Schinesen woll noch komodich is. Winterdachs, wenn dat bruunsche Woater in d' Kanoal iisfast wee, weern ok een büld van de Werftarbeiters to hör Aarbeidsstää in Willemshoaben up Schöfel ünnerwäägens. Wenn denn so een Drufel van Stükk ovwat twalf Löpers in schummerdüster in een Riech achternanner anfloagen, denn kunn man woll meenen, Wildgoosen trukken över d' Iis dorhen. Dat stieve Woater gung ünner de Last jümmers in een Boach andoal. Wenn sükk dat Iis wäär verhoalt har keem ok all de nächste Part anseilt.
So mennich een, de dat van d' Kant ut seech, kreech Haartklabastern in d' Liev, dat dat Iis moal nich hollen de un aal de Minschen in d' Woater ovdrinken wüürn.

Schmitten geev dat joa nu een büld up de Werft. Van Grovvschmitt un Kädelschmitt bit hen to Kopper- un Sülverschmitt.
Wenn he man blossich up gleunich Iisen rümgallern kunnt har, denn wee denn jungen Fritz ok woll an d' Füür hangen blääven, as dat meist so wee. Fritz is oaber nich an d' Füür hangen blääven, wiel he wat kunn, wat keeneen van sien Kollegen in de Bedriif kunn. Dat is gannich so eenfak to verkloaren. He kunn mit Höörn un Föölen wat upspöören, worför annern een heel büld neemodsch Gerätschkupp to Hülp näämen mussen. Een Schippbooinschinöör hett moal an hüm sächt: "Dieling", hett he sächt‚ "Dieling, mein Lieber — Sie haben eine seltene Gabe mitbekommen, die wir uns zunutze machen werden."

Dat hevvt see denn ok doan, de Heeren. Fritz bruks van Stünns ov an nich mehr up fasted Land an d' Füür stoahn un schweeten — Fritz muß nu up kabbelich Woater in d' Buuk van Torpedobööt up Versööksfoahrten noa Helgoland över de iistern Planken dör de Maschinenrüüm boaben de Bilgen krupen un leustern, wor irgendwat schliepen ov hoakelich lopen de. He kunn akkroat de Stään beliekteeken, wor man ansetten muß, üm noatobätern. Kiek — un well kann dat all — mach he ok noch so veel studeert hemm'n!

De Büppersten van d' Werft hett dat hööcht, kunnen see doch dordör bi de Bookösten een büld Doalers inspoaren.

Wenn nu een sächt, sowat dat is doch keen stuur Waark, de weet nich üm de stieve Knoaken un dat Rheumoatismich, wat he sükk dorbi wächhoalt hett. So een Torpedoboot van binnen is nämich keen schuligen Danzdeel.
Dat Bedrüüs har he vöör d' Schmääfüür up fasten Grund woarschiens nich aal kräägen.

Fritz Dielings eerste Kunnen

Fritz Dieling wee mit sien Doon oaber laang nich utlast. De duusende Radfoahrers, de Dach för Dach noa Fieroabend in d' Gökerstroat dör d' Door Een krüdelten, brorgen hüm up een Idee. Bi so veel Röä keem doch foaker dat een ov anner Ungedüür van Dach. Dor kunn een plietschen Schmitt doch wat tägen doon un de veelen Radfoahrers ut hör Nod helpen.

Allennich wee dat oaber een heel stuuret Waark. Bruks he doch een Masse Kroameree un Ersatzdeelen för de Droahtäsels. Liekers fääl hüm dat Kapitoal, üm disse Soaken in vöörnwäch to kopen. Oaber sien Idee ut Geldmangel man so wäär in d' Schuuv doon — dat kunn he ok nich.
As he dat Denken doaran denn een Settji mit sükk rümdroagen har, hett he Fritz Kleinsteuber ut Jewer dorvan vertellt.
De Bedriif van Fritz Kleinsteuber wee to disse Tied in d' Residenzstaddje Jewer all een Institutschion. "Fahrräder, Krafträder und sonstige Industrieartikel" geev dat domoals bi Kleinsteubers. As de dorvan hört hett, har he joa nu ok denken kunnt, de Idee is good, un har de flink sülvst ümsett. Ton Glükk wee he nich so een schroaren Hannelsmann. Wiel he Fritz Dieling as een akkroaten Keerl un Handwaarker kennen de, hett he hüm Stöähn geeven. De Woaren, de he för d' Foahrröä-Upklütern bruken de, kreech he van Kleinsteuber in Kommisschon leefert.

Tägenover van Door Een kunn jedeen tomoal sien Droahtäsel för een poar Gröschkes van Fritz Dieling instandsetten loaten. Dat mook he noa Fieroavend. Sien Stää up d' Werft kunn he joa nich eenfak upgeeven. Dat ween blods jümmer een poar Gröschkes, de he so van jeden mallöörten Radfoahrer för sien Dennsten kreech. Wiel dat oaber elker Dach een büld Radfoahrers weern, weern dat ok flink een Hopen Gröschkes, un Fritz Dieling kunn sükk noa een tiedlang in Saan all een lüttji Huus dorvan kopen.
In dit Huus sünd loaterhen een Settji Banklüü hör Geschäften noagoahn, bit Blikkschooster Menzel dor intrukken is.

Wat deit nu een fliedigen Keerl mit een Huus mit Bott för een Klüterloaden? He richt sükk dor een Klüterloaden in. Dat bleev denn nich mehr blods bi Röä flikken — dat wuur een Iiserwoarenmanufaktur.
Schruven, Spiekers, Hoamers un aal, wat so in Huus an Waarktüüchs bruukt word, kunnen de Lüü dor bi hüm kopen. De Minschen in Saan hevvt dat schiens good annoahmen, denn een poar Joahr loater — nägenteinachtein wee dat, Kaiser Willem har sükk man jüst bi sien Kusin Wilhelmina in dat schulige Oranjeland inricht — dor is he ümtrukken in d' Hauptstroat 59.
"Fritz Dieling" stunn denn bold in groode Bookstoavens manken de Huusmüür boven de grooten Schieven — an de sükk de Lüü vandoach noch good besinnen, wenn man in Saan van Dieling schnakkt. De Noam wee all van wieden to sehn.
Dor wee dat denn nich blods mehr Flikktüüchs, Iiserwoaren un Reef för de Mannslüü, wat dat in de Loaden to kopen geev. Nee — komplette Foahrröä un Kroameree för d' Huushollen wee dortokoamen. Aal de Geräädschkuppen, de de Froonslüü to de Tied all hör Olldachsaarbeid lichter mooken. Un nich blods dat. "Bi Fritz Dieling givt dat nikks, wat dat nich givt." Dat wee sien Devise. Dat Klaveer in d' Loaden hett dor noch laang van tüücht, un wenn een Froominsch Lüst un Moot har, för de Famili sülvst Kleedoasch to schniedern — Fritz Dieling leever ok furs de neeä Neimaschin.

Dat de Froolüü mit hör Nödichkeiten bi sien Geschäften nich to kört keemen, moot man woll sien Froo, sien Marie toschrieven. Marie wuß, wat ‚Froo' nödich har. Un nich blods dat, sien Marie wuß ok heel best, wat bi hör Fritz nödich de, um hüm in sien Ümdrievichkeit nich ut Richt lopen to loaten. See hett in all de Joahren de Booken föört un stilkens een Ooch dorup hollen, dat dat Boare ok fliedich rinkeem. Dat wee domoals all nich so, dat de Kööpers glieks de heele Pries för de Woaren betoalen deen. Ok domoals wuur mennich grötter Stükk Moant för Moant ovbetoalt. "Ratenzahlung" is wiers keen Bedrüüs ut de neeä Tied — dat kennden de Minschen all van ollersher. Blods, de Lüü gungen nich noa d' Spoarkaas, üm een "Kleinkredit" uptonäämen, dorto harn de Minschen veels to veel Manschetten vöör de Banklüü — nää, de Koopmann har dat in siene Bööker as "Außenstände" verteekend. Mit de Kooplüü kunnen de eenfach Lüü veel bäter schnakken. Un wiel Fritz Dieling en Koopmann wee, mit de man besünners good schnakken kunn, hett sien Marie uppasst, dat dat bi de Kööpers nich blods bi de Schnakkeree bleev. See hett dorför sörcht, dat de Kööpers ok hör Schüllichkeiten noakeemen.

Familie Dieling

Een Spröäk van Fritz sien Marie hett in de Famili bit vandoach de Tieden överduurt. Wenn hör Fritz moal wäär goodhaardich wat tosärgen ov wäär een neeän Geschäftsidee ümsetten wull, keem van sien Marie — so säker as de Paster sien ‚Amen' in de Kaark — een "Neeei Fritz …". Denn wuß Fritz Dieling, dat he eers nochmoal achternrüm över de Soak noadenken muß. Solaang as Fritz Dieling läävt hett, is he stollt dorup wäst, dat Marie sükk hüm as Mannsbild utkeeken har. See wee dat moiste Wicht in d' Dörp, as de beiden freet hemmen. So wee dat tominnst jümmer van de Noabers to hörn, wenner Marie in hör Sönndachsstoat noa de Kaark henleep.

Dor wee woll keen jungen Keerl in d' heele Kuntrei, de to de Tied ‚Nää' sächt har to de fixe Deern.
Wat Fritz Dieling oaber ganz besünners annern vöörnwäch har — he har een Nöäs för de Tied. He kunn jeden Dreih in de Gesellschkupp all in vöördem rüken. As wenn he üm de Ekk kieken kunn, har he ok spöört, dat de Minschen in dat wiede Achterland un de groode Kuntreien as Ollnbörch, Brämen un Hambörch bold mehr Fleesch in Potten un Pannen kreegen.

Nu moot nümms denken, Fritz Dieling har sükk flink Schwien un Koien toläächt, üm Birgen un Kalwer to tüchten un fett to futtern. Nääman, he wee doch keen Buur. He hett sükk een Foahrtüüchs köfft — een Motordroschke, as dat fröer noch heet. De Lüü in d' Gemeend hevvt hum säker to'n Deel as mall ankeeken. Wat wull een Minsch in Saan mit een Taxi Verdennst infoahrn?
Up disse Froach hett de letzde in d' Dörp denn ok bold en Antern kräägen.
Mit de Iiserboahn keemen Veehannelslüü ut alle Gägenden bit noa Saan, üm in Freesland Vee uptokopen. Un well hett de Hannelslüü dör dat wiede Land noa de Buuren henkrüdelt?
Fritz Dieling un sien Droschke stunnen alltieds proat.

Wiel son Bensinkutsch joa ok wat to futtern bruks, wenn see lopen schull — mit Gastenmääl un Hoafer kunnen de PS ünner dat blikkern Kleed nämich nix mit anfangen — stunn bi Fritz Dieling tomoal een Bensinpump, een "Tankstää" vöör d' Huus. Nu kunn jedeneen, de all "motorisiert" wee, bi Fritz Dieling de nödige Sprit för sien Töfftöff kopen. Dat mit ‚Jedeneen' dat kunns bold so näämen as dat sächt is. Fritz Dieling har näämich figelinsch dorför sörcht, dat de Kraftwoagens in d' Gemeend mehr worden — he hett de Lüü de Künsten bibrocht, sülven so een Deert to stüüren. Een Foahrschool hett he inricht — dat wee de eerste Foahrschool in Saan un wiet ümto.

As he dor nich mehr wee, sünd in sien Loaden noch een büld Minschen ut- un ingoahn. Sien Noam boven an de Müür hett noch för een langen Tied jeden Moin sächt, de dor vöörbigung. He hett dat so laang doan, bit in een gräsige Haarststörmnacht 2006 de Bookstoavens van boaven de Dör Fritz Dieling in de Ewichkeit achteran seilt sünd.
Dor weihen see nu üm Fritz un sien Marie ümto, wenner de beid in us Heergott siene beste Stuuv an d' Disch sitten un an ole Tieden trüchdenken.