De Sünnschienkieker in'n Nevelmaand
verklaart: Vun't Harvstloof un woso dat dalfallt |
||
|
Huiii! Wat de Wind huult!
De drögen Bläder danzt to sien Musik fideel Wiener Walzer,
rechtsrüm, linksrüm, 'ne farvenfroh' Gesellschop. Wi sünd middenmang in de Harvsttiet. Bald möten wi uns'n Dannenboom utseuken. Se ok? Ik nehm immer 'n richtigen, groten, de bit an de Deck von uns Stuuv geiht. Wat'n Glück, dat de sien Pieken in Winter nich verleert. De lütten, smallen Dannennadeln hebben noch 'ne dicke Wachsschicht un köönt ok ehr fienen, goot versteken Spaltöffnungen, wo dat Woder-Verdunsten passeert, ganz lütt maken, so dat de Saft in den Boom blifft un he nich verdrögen oder verfreern mutt. Laboratorium Blatt (ok Dann-Nadeln) De Bläder sünd ja rein as 'n Laboratorium, de mit Hölp von Sünnenlicht, Kahlendioxid (CO2), Chlorophyll (den greunen Blattfarvstoff) un veel Woder körpereigene Substanzen (dat richtige Foder) för den Boom produzeert un över de Leitungsbahnen an den Boom gifft. Den Kahlenstoff (C) behöllt de Boom mit sien Foder. Suerstoff (O2) un Woder (H2O) pusten de Bläder denn wedder ut an de Luft. För uns Minschen is dat'n richtiges Wunnerwark. Dat geiht so den ganzen Sommer, ok för uns Loofbööm. Woans funscheneert dat? De Sünn levert de Energie för allens Leven op uns Eer. Man de Planten sünd de eenzigen, de dat Sünnlicht opnehmt un direktemang in Wassdom ümsett. Dat nöömt een "Photosynthese" d.h. op Platt "Erschaffung dör Licht". To de Photosynthese bruukt de Planten man bloots Kahlendioxid un Water. Dorvun hebbt wi ja noog. Dat wannelt de Planten in Druvenzucker un Suerstoff üm dör nix anners as Sünnschien un Chlorophyll, en cheeemschen Stoff, de rein tofällig greun is. De greune Blattfarvstoff! De cheemsche Formel, baven formell, dorünner en beten mehr bildhaftig, heet: De Druvenzucker is natüürlich dat Foder för de Plant; he warrt to Kahlenwaterstoffkeden, to Plantenmasse wiederverarbeit. De Suerstoff is för de Plant man bloots en lästiges Nevenprodukt. Dör de Photosynthese kümmt so üm un bi allens, wat wi to'n Leven hebbt. Wenn wi Planten eet Kantüffeln t.B. orr Deerten, de tovöör Planten eten hebbt, dennso eet wi Sünnlicht. Un den Suerstoff, den atent wi in. Ahn de Planten geev dat keen Suerstoff; ahn ehr kunn also keen Deert un keen Minsch leven. Wi eet also nich bloots dat Sünnlicht, wi atent dat ok. Un wi fohrt dorop spazeern: Denn dat Eerööl, dat den Kraftstoff för uns Autos un Fleegtüüch levert, is nix as afstorven Deerten- un Plantenmasse ut verleden Tieden! Luft, Eten, Energie allens is Sünnschien. Jedeen Johr nehmt de Planten üm un bi 200 Milliarden Tonnen Kahlenstoff ut dat CO2 vun de Luft op un leggt dat in jümehr Stämm un Bläder fast. Düsse Menge wöör en Güterzug fülln, de bi tweedusendmaal üm de Eer löppt! Kahlendioxid is babento en Driefhusgas; dat in Plantenmasse to "binnen" is heel wichtig för't Klima. Un denn, wenn de Winter kümmt, wat denn? Ja, da hebben uns Loofbööm Sorgen. Woneem schallt se dat
vele Woder to'n Verdunsten herkriegen? So möten se tokieken, wat se ehr Bläder mit de velen wieden Spaltöffnungen loswarrn, dormit se nich een Dag in'n Winter doodblieven. Se brukt ehr Bläder neudig to'n Leven, aver ehrdat se starven, geven se se poor Maanden af. De Natuur hett sik wat infalln laten Al ünner fief Graad höört bi uns' Planten (in de "gemäßigten
Zonen", nich in'ne Tropen) dat Wassen op. De fienen Wotteln in'ne
Eer köönt denn nich mehr so goot Woder opnehmen as in'n
Sommer, de Kraft riekt nich ut, dat is to kolt. Un later warrt dat
Woder ok to Ies. De Tiet vörweg, wenn de Daag körter warrn un de Sünn
deper steiht, in'n September, markt de Boom, nu is dat bald wedder
so wiet. Wundverband De Korkschicht schütt em ok, as'n Verband op'ne open Wunn', dat an de Steed, wo nu de Bläder nich mehr sünd, keen Infekschooon un keen Frost rinkümmt. Dat wüür för em gefährlich, graad in'n Winter. Mit de Tiet kriggt dat Loof gor keen Saft mehr, denn de Kork warrt jümmer dicker. De Bläder warrn geel Dat letzte Foder, de Spaltprodukte, de noch dor sünd, un ok
dat Rest-Chlorophyll (dat is de greune Blatt-Farvstoff), wannert vördem
noch alltohoop torüch in den Stamm. Dat Foder hett he neudig
to'n Överleven in'n Winter. In de Bläder blieven bloots
noch Carotinoide, Anthozyane un Zucker över. Nu warrt dat Loof
geel un root. Mennig Bööm hebbt veel Anthozyane un Zucker
in ehr Bläder, de Ahorn und amerikaansche Eek, de Essig-Sumach,
de Amberboom un noch'n poor, un de warrn dorvon nu ok wunnerscheun
root. De Bläder starven af Nu eerst warrn se langsaam bruun, hatt un dröög. Dat rüükt na Harvst Överall in de Straten liggt dat Loof, un wenn een mag, denn raschelt he mit sien Feut dor dörch, dat dat fliggt as güllen Wulken. De Winter kann kamen. In Goorn slapen de Igels in dat Loof, un de
Strüker un de Rosen hebben ok scheune warme Feut (Wotteln) dormit.
Allens in de Natuur hett sien' Sinn. Fröhliche Harvsttiet mit Braatappels un öfters maal poor leve Minschen to Beseuk wünscht Se Ehr Sünnschienkieker. |
|
|