Dat Kruut för'n Nevelmaand:
De Hagebutte

vun Anke Nissen

Rosa canina, Familie Rosaceae

 

 

 

Naam: Hagebutte, Hagedorn un all de annern "Hage"-Namen kaamt vun de ollen düütschen Wöör "hag" orrer "hagen", wat Hecke" bedüüdt.
Butte orrer Butze bedüüdt höltern Pott, Kübel, hier bi uns' Hagebutte bedüüdt dat: Kernhuus.

Anner Namen:

 

 

Hahnpoten, Hageroos, Heckenroos, Hundsroos, Wildroos, Tuunroos.
Buttelrose, Buttlenstrauch, Dornröschen, Egeltieren, Frauenrose, Häglidorn, Hagbuttenstrauch, Hagenbutte, Hagenbutze, Hagerose, Hainbutten, Hambutten, Heckenrose, Heideröslein, Hiefalter, Hiefen, Hundsdorn, Hundsrose, Jemkerdorn, Judendorn, Kippendorn, Kleidorn, Lausbusch, Mariendorn, Rosendorn, Weichagen, Weicheldorn, Weichdorn, Wepeldorn, Wiepeldorn, Wiepdorn, Wildrose, Wipken, Zaunrose
Sammelt warrt:
  • Frucht = Fructus Cynosbati = Hagebutte (Cynosbati = Cynosbatus, un dat kümmt vun dat griechisch Kynosbatos,
    dat bedüüdt: kynos = Hund, batos = Dornstrauch)
  • Schalen (Kerne mütt ut de Früchte rutpuult warrn)
  • Kern

Warrt bruukt:

  • Schalen: drifft Water rut, dorüm bi Blasen- un Nierenlieden.
    De Schalen hebbt veel Vitamin C. As Marmelaad, as Hagebuttenwien; dröögt un lüttsneden as Tee.
  • Kerne: drifft ok Water rut, dorüm ok bi Blasen- un Nierenleiden

So warrt't anwennt:

Kerne: 1 Teelöpel up 1/5 l Water lang un düchtig kaken.
De Kerne sünd böös hart. Se warrt inweekt.

 

De Heckenroos is bi uns tohuus. In olle Tieden hebbt de Minschen al Hagebutten sammelt. Bi't Utgraven vun Pfahlbauten sünd Reste dorvun funnen worrn.

In Holstein warrt de Frucht vun all Rosenorten Hahnpoot nöömt — Hahnpoot / Hahnpoten, Hahnepoot / Hahnepoten, Hahnenpoot / Hahnenpoten. Ok: Hagebutt, Hagebutte, Hagebeer, Hageklöt un Judasbeern.
De "Hahnpoten-Supp" hett also nix mit dat Suppenhohn to kriegen, nee, dat is en feine Supp ut Hagebutten.

Anner plattdüütsch Namen för de Hagebutte:
Hahnpootj / Hahnenpotj, Hahnpootjen / Hahnspootjen, Hahnpoit / Hahnpoiten, Hahnputtjen / Hahnsputtjen (Pellworm), Hahnpootjer, Hahnpottjen, Hahnpoitjen, Hahnpöten, Hahnpuiten, Hahnpuitjen, Hahnputtj, Hahneputen, Hoinpoit.

Över de schönen Blöden vun de Heckenroos hebbt sik de Minschen al jümmers freut.
De Heckenroos argert den Minschen aver ok, denn se is en Dornstrauch. De Minschen warrt piekt, se blieven licht an de Dornen hangen.
Man, wo Minschen hangen blieven — so dachen uns Vöröllern —, dor vertütert sik ok böös Geistervolk, Hexen mit ehre langen Hoor, un anners wat. Also wörrn Rosenhecken un Rosenknicks üm Huus un Hoff un Feller plant — as Schutz.

Fröher glöven de Lüüd oft, dat ene Süük — as Bispill Veitsdanz orrer Tollwut — anhext warrt. Dorgegen sull de Heckenroos en goden Schutz west sien.
De Lüüd wüssen aver ok, dat de Tollwut orrer Hundswut dörch enen Biß vun enen Hund utbreken kunn. Dorgegen sull de "Rosenappel" orrer "Slaapappel" helpen. Dat weern de Wucherungen, de dörch den Stich vun de Rosengallwespe tostann kaamt.
Dorher kaamt de Namen "Hundsroos" un "Hundsdorn" för Heckenroos.

Dat gifft vele schöne Geschichten, Gedichte un Leder vun un üm de Roos. Ok in Sagen un Legenden is vun de Roos to hören. Wi kennt all dat "Dornröschen", "Sah ein Knab ein Röslein stehn", das Rosenwunner bi de Hillige Elisabeth — —

De Hillige Elisabeth hett veel för arme un hungern Lüüd daan. Se bröch in enen Korv wat to eten in de Hüüs vun olle Lüüd, vun Witfruun mit lütt Kinner. Elisabeth ehr Mann aver, de wull dat nich hebben, he wull nich, dat sien Fru jümmers na de armen Lüüd leep, dat se jümmers Broot un Wien henbröch. He hett ehr dat verbaden.
As Elisabeth nu mal wedder mit enen Korv vull mit Eten vun Huus to Huus güng, dor stünn miteens ehr Mann vör ehr. Se verfehr sik as dull. Se kunn nich mehr weg. Se kunn ok den Korv nich mehr ut de Hand geven. "Heff ik di nich verbaden, Broot hier her to bringen!" Elisabeth nick. "Maak furts de Deckel vun den Korv up, ik will sehen, un all Lüüd hier süllt sehen, wo Du Di na dat Verbott vun Dienen Mann richten deist!" Elisabeth bever, ehr Mann greep den Korv, klapp de Deckel to Siet un — staun. De hele Korv weer vull wunnerschöön, duften Rosen.

Dat Holt vun uns' Heckenroos is in fröher Tieden geern för de Scheiterhaufen nahmen worrn, so steiht dat in de "Kräuterheilkunde" vun Frank J. Lipp.

Uns' heidnisch Vörfahren hebbt dissen Busch wegen siene schöön lüchen, roden Hagebutten Loki weiht, den Füürgott. Later hebbt de Christen den Busch mit den Düvel tosamenbröcht.

Na ene Legende hett Odin mit enen magisch Rosendoorn Brunhilde piekt, se is dordörch in depen Slaap fullen. Un denn hett Odin ene Füürwand üm ehr rüm upstellt.

Judas — de ja Christus verraden hett — de sall sik an en Heckenrosen-Busch uphangt hebben, dorüm, so glöövt de Lüüd, wiest ehre Dornen na ünnen.

Mien Oma weer de Meen, wenn se sik Hagebutten ünnert Koppkissen leggt, denn slöppt se fein ruhig.
Wenn in'n Fröhsommer de Heckenrosen vele Blöden harrn, denn sä uns' Oma:
"Oh, dit Johr kriegt wi enen goden Winter."
Geev dat in'n Harvst aver vele Hagebutten, denn sä uns' Oma:
"Oh-hau-oh-ha! Dat gifft enen harten Winter dit Johr!"

Ik kenn ok noch den Bruuk, an'n Hillig Avend Broot un Hagebutten de Deerten in de Schüün to'n Freten to bringen.
Fröher hett man glöövt, wenn dat eerst Baad'water vun en lütt Kind ünner enen Rosenbusch utkippt warrt, denn kriggt dat Kind feine rode Backen.
Un de eerst Roos in'n Sommer, de sall man eten, denn kriggt man dat Johr över keen Gürtelroos — dat hett man ok fröher glöövt...

Mit de Roos is dat so'n egen Saak: Wieldat Jesus en Dornenkroon harr un de Roos ok Dornen hett, dörv keen Roos in enen Weihbuschen orrer in den Johannisbusch mit rinbunnen warrn.
Ik heff ok noch nie ene Roos up en Altarbild ut't Mittelöller sehen. Vele Blomen heff ik dor al funnen, schöne Blomen, man noch nie ene Roos.
Dorbi sünd de Dornen vun Rosen gor keen Dornen, dat sünd Stachel. Dornen sünd ut Holt, Stachel aver sünd blots Utbuchten vun de Rind.

Graad heff ik den dusend Johr ollen Rosenstock in Hildesheim bekeken. De Legende seggt: Ludwig de Fromme hett mal sien Krüüz verloren un sien Dener hett dat merrn in'n Winter up enen Rosenstock wedder funnen, de bi all dat Ies un Snee an't Blöhen weer. Un dor hett Ludwig denn en Kapell bi den Rosenstock buut.

Ik harr en öllerhaftig Fründin, Erna Lüdtke, de güng Johr för Johr rut un plück in de Knicks Hagebutten. Denn hett se sik hensett un ut elkeen lütt Hagebutt de Kerne rutpuult. Dat duur sien Tiet, un nastens weern ehre Finger twei. Ut de roden Fruchtschalen hett se denn Hagebutten-Marmelaad kaakt. Ik kreeg jümmers en Glas vull dorvun to'n Geburtsdag. En kostbar Geschenk!

As Kinner hebbt wi uns gegensietig de Hagebutten-Kerne achtern in'n Kragen stecken. En beter Juckpulver kann ik mi nich vörstellen.
Mien Oma wull nich, dat wi de lüchen, roden Hagebutten in'n Mund steken, se sä: "Dor kriegt ji Lüüs vun in'n Buuk."

Hagebutten-Tee (dröögt Schalen) heff ik jümmers in'n Huus. Mit kolt Water ansetten, kort upkaken, trecken laten, afgeten! Ik misch de Hagebutten gern mit Malventee, gifft so'n feine Farv un smeckt goot. Kinner meent, se drinkt Saft.


Ein Männlein steht im Walde

Ein Männlein steht im Walde ganz still und stumm,
es hat vun lauter Purpur ein Mäntlein um.
Sag, wer mag das Männlein sein,
das da steht im Wald allein
mit dem purpurroten Mäntelein?

So hebbt wi sungen, as Kinner.
Un so heff ik later sungen mit uns' Kinner un noch later mit uns' Enkel. Un natürlich besingt wi dorbi jümmers enen schönen, roden Pilz, enen Fliegenpilz, enen Steinpilz.

Kortens nu, bi enen Snack över de "Hagebutte", leet ene junge Fru so ganz blangenbi "Ein Männlein steht im Walde" fallen. Wat sall dat denn? Wat hett uns oll Männlein ut'n Wald denn mit Hagebutten to kriegen?
Ik seet noch to grüveln, as uns' Dochter rinkeek.
"Is di wat verqueer kamen?" fraag se.
"Ja! — Dat Männlein in'n Wald!"
"Dat Männlein in'n Wald? — Segg mal büst du mall worrn?"
"Nee, . . ." un ik vertell vun de Fru, de dor meen, de lütt Mann in'n Wald, de weer ene Hagebutte.
Un wat seggt uns verdreihtlich Dochter:
"Stimmt. Hoffmann von Fallersleben. Dree Strophen, etwa so:

2. Das Männlein steht im Walde auf einem Bein,
und hat auf seinem Haupte schwarz Käppelein klein.
Sag, wer mag das Männlein sein,
das da steht im Wald allein
mit dem kleinen schwarzen Käppelein?

3. Das Männlein dort auf einem Bein
mit seinem roten Mäntelein
und seinem schwarzen Käppelein
kann nur die Hagebutte sein. —"

Ik weet, dat is völlig un total unwichtig. Man, nu sitt dit lütt "Männlein" in mienen Kopp un ramentert rüm: "Bün ik en Pilz orrer bün ik ene Hagebutte?" — För mi is dat en Pilz — ik mütt aver ok seggen, dat ik de letzt Stroph nie nich kennt heff.

Ik heff mi an mienen leven Mann wendt, de schüttel sienen Kopp wegen so'n dummerhaftig Fraag, sä denn aver: "Dat is en Pilz, wat denn sonst."
Denn heff ik unsen Fründ, enen ollen Schoolraat, ene Email schickt. Sien Antwort weer kort un bündig: "Liebe Frau Nissen! Das Männlein im Walde sind der Fliegenpilz und der Steinpilz."
Anners weer de Antwort vun uns' Nawersch: "Natürlich ist das Männlein die Hagebutte!", elkeen Gegenreed weer bi dissen Tonfall utslaten.
In Oles Mail stünn: "Die dritte Strophe gehört nicht dazu. In der Humperdinck-Oper — aus der dieses Lied stammt — kommt sie nicht vor." — Hach! Humperdinck besingt in sien "Hänsel un Gretel" bestimmt den Pilz! Denn wo findt wi wohl en Hagebutt, alleen, stahn, in'n Wald, up en Been . . .

Ik füng an, all Lüüd in mien Ümfeld up de Nerven to gahn mit mien Fraag:
"Sag, wer mag das Männlein sein, das da steht im Wald allein?"
De een sä Pilz, de anner sä Hagebutte. De schöönst Antwort aver, de keem vun unsen Söhnke, ok per Email:
"Das ist Vati mit der kleinen Stina auf der Schulter (du erinnerst dich an das Photo?)!"



na baven